ЦЫКУРАЙЫ ФÆРДЫГ

тж. УРС ФÆРДЫГ

Нарты кадджыты 1946 азы рауагъды йæ чиныгаразджытæ амонынц: «Зынаргъ дуры мыггаг. Ам: мард æгас кæныны, цæфтæ дзæбæх кæныны тых кæмæ ис, ахæм фæрдыг. Ома, цы курай, уый дæтты».

Кадджыты та кадæг «Сослан Бедухайы куыд æрхаста»-йы кæсæм: «Иу заманы та кæсы (Сослан зæппадзы), æмæ калм фæстæмæ ралæсы, йæ дзыхы Цыкурайы фæрдыг, афтæмæй. Калм Цыкурайы фæрдыг йæ лыгыл (уый размæ йæ Сослан йæ сирхъæй дыууæ дихы фæкодта) асæрфта, æмæ дыууæ æмбисы баныхæстысты, афтæмæй уæртæ фæлидзы, Сослан дæр æм фæцырд ис æмæ йæ цирхъæй ныццавта, бынтондæр æй амардта. Цыкурайы фæрдыг ын йæ дзыхæй райста æмæ йæ Бедухайы хъæдгомыл расæрфта – чызг уайтагъд райгас и».

Цыкурайы фæрдыг бæрæг бынат ахсы ирон адæмон сфæлдыстады: кадджыты, таурæгъты, аргъæутты, æмбисæндты. Кæй къухы бафты, уымæн ахъаз у йæ тыхст сахаты, дæтты йын амонд, ныфс, хъару, дзæбæх ын кæны йæ цæфтæ, сисы йын йæ рис. Ис, сæрмагондæй «Цыкурайы фæрдыг» чи хуыйны, ахæм ирон аргъау дæр. Уым æй сæйраг архайæг – идæдз лæджы иунæг лæппуйæн – балæвар кæнынц кæлмытæ, сæ лæппыны сын мæлæтæй кæй фервæзын кодта, уый тыххæй. Цыкурайы фæрдыг ацы аргъауы æцæгæй у йæ номы аккаг: лæппу-иу, цы йæ хъуыд, уый мын фестын кæн, зæгъгæ, куы загъта, уæд-иу æй фестын кодта. Æмæ фæрдыджы, йæ хорз зæрдæйы фæрцы лæппу йæ зынтыл фæуæлахиз, æлдары цард кодта.

Алæмæты аргъау «Зджыды рæсугъд»-ы та ныхас цæуы урс фæрдыгыл. Зджыды рæсугъд куы амæлы æмæ йæ зæппадзы куы бавæрынц, уæд йæ мой дæр удæгасæй баззайы йемæ. Уый æхсæвы чырыны цыппар фисыныл мыдадзын цырæгътæ æрсагъта æмæ иуахæмы уыдоны рухсмæ ауыдта, калм кæцæйдæр куыд рахылд æмæ йын йæ мард усы зæнджы хæцъæф хæрынмæ бавнæлдта. Лæг хъама фелвæста æмæ дзы калмы дыууæ дихы фæкодта. Калмæн йæ сæрæрдыгæй хай цыдæр æрбаци, фæлæ уайтагъд фæстæмæ æрбахылд. Йæ дзыхы урс фæрдыг, афтæмæй дыууæ лыджы кæрæдзмæ ацарæзта, урс фæрдыгæй сæ расæрфта, æмæ калм, цы уыд, уый фестад. Лæг ыл йæхи ныццавта, калм фæтарст æмæ йæ сæр йæ кой фæци, фæрдыг зæппадзы аззад.

«Ацы калм кæмæй сдзæбæх, кæмæй сног, уый ме 'фсины мардæн дæр хъуамæ сбæзза», – загъта лæг йæхинымæры æмæ урс фæрдыг мардыл куы иуæрдæм, куы иннæрдæм æрсæрфы. Мард дын æрыхъал.

Цыкурайы фæрдыг æрмæст адæмон сфæлдыстады нæй, таурæгъон сты йæ фылдæр миниуджытæ. Æнæуый та уыд æмæ ис Хуссары æмæ Цæгат Ирыстоны дæр кæмæдæрты. Суанг ма уый В.Ф. Миллер дæр бафиппайдта æмæ фыссы Атайты фæрдгуыты тыххæй. Дзимыры комы Цгъойты хъæуы, Къуыдаргомы Леты æмæ Мамысонгомы Лисрийы хъæуты хицæн хæдзæрттæм Цыкурайы фæрдгуытæ кæй уыд, уый амоны зындгонд ахуыргонд Цыбырты Людвиг йæ наукон куыст «Древнейшие пласты духовной культуры осетин»-ы. Людвиг Цыкурайы фæрдыджы тыххæй бирæ æрмæгæй пайда кæны. Бæлвырд дæнцæгтыл æнцой кæнгæйæ, дзуры йе 'ддаг бакаст, йæ хуыз æмæ йæ миниуджытыл, ирон адæм ын абон дæр ма цы аргъ, куыд нымд дзы кæнынц, ууыл.

«Хæдзары хицауы зæрдæмæ тынг куы фæцæуай æмæ дыл куы баууæнда, уæд дæм уый равдисдзæн иу цалдæр æвзист дзаумайы: уæззау æвзист рон, нуазæн, куыси, рагон æхцатæ æмæ æндæр ахæм «хæзнатæ»... – фыссы Къоста йæ этнографион очерк «Особа»-йы – фæлæ уе 'хсæн цыфæнды хæлардзинад куы уа, уæддæр дæм нæ равдисдзæн амонд æмæ бæркаддæттæг дур – Цыкурайы фæрдыг, уый йын æфснайд у, кæйдæр загъдау, авд дуары фæстæ, цæмæй йæм æцæгæлон адæймаджы цæст ма бахæццæ уа, уый тыххæй. Хæдзарæн уый у йæ ахсджиаг хæзна æмæ йæ амонд, æмæ йæ хæдзары хицау йæхи бинонтæн дæр фенын кæны афæдз æрмæст иунæг хатт, табутæгæнгæ йæм кувинæгтимæ бацæуы, афтæмæй. Уыцы дур вæййы тымбыл, хъæдуры гагайы кæнæ бæлоны айчы йас, хуызæй чысыл бурбын æмæ рæсуггомау, талынджы дæтты тынг фосфорон рухс. У тынг стæм æмæ, рагон таурæгътæм гæсгæ, бафты æрмæст «амондджын адæймаджы къухы».

Уæдæ фыццаг ирон сонет дæр фыст у Цыкурайы фæрдыгыл. Иæ сæргонддæр у «Цыкурайы фæрдыг». Йæ автор Токаты Алихан. Æрхæсдзынæн ын йæ фыццаг куплет. Ам хорз æвдыст цæуынц йæ миниуджытæ.

…

Мæнмæ Цыкурайы фæрдыг ныр ис.

Æдзух вæййы мæнмæ æппæт, цы курон.

Уый нæу зæххон, уæларвонтæй у – хурон,

Дзæбæх кæны фыднизтæ, уды рис.

…

Цыкурайы фæрдыг йæ хуызмæ гæсгæ алыхуызон хонынц. Иу хуызы тыххæй дзы фыссы Къоста, фæлæ ма, дам, вæййы урс æмæ сырх тæппытимæ сау Цыкурайы фæрдыг дæр. Ахуыргонд Гаглойты Зинæ куыд фыссы, афтæмæй, дам, Цыкурайы фæрдыджы фылдæр хуызтæ сбæлвырд кодта Ручъы цæрæг Дауыраты Н. Уый сæ равæрдта афтæ: Сырх фæрдыг – æрвгъуыз, сау æмæ урс тæлмытимæ; Урс – æрвгъуыз фæлтæмæнимæ – æхсыры бæркады Цыкурайы фæрдыг, æвæрд-иу уыд дурын къусы æхсыры хуылфы; Сау – æнæзæнæг устытæн цотдæттæг фæр-дыг; Бургонд – хæдзары фосы бæркадыл æфтауæг, æфснайд-иу уыд скъæты ах-хæрæгыл; Урс – тар фæлтæмæнимæ, уыд хъæздыг тыллæджы фæрдыг æмæ-иу æвæрд уыд хорæфснайæн гоны; иухуызон сырх – дæсны фæрсынæн.

Алы аз дæр иу хатт, Цыкурайы фæрдыг кæй хæдзары уыд, уый йæ номыл сæрмагондæй кодта æртæ уæливыхы, фылдæр хатт афæдзы сæр – Ногбоны. Фынгмæ-иу æй йæ æвæрæн бынатæй табугæнгæ рахаста хæдзары хистæр. æвæрд та уыд тарф бынаты, æцæгæлоны цæст ыл куыд никуы аныдзæвдаид, ахæм ран, къоппы хуылфы, цыллæ кæнæ урс бæмбæджы тыхтæй. Хæдзары хистæр-иу æй къоппæй систа, райхæлдта-иу æй æмæ, цæм тыхт уыд, ууыл æртæ чъирийы сæрыл æрæвæрдта. Æрмæстдæр уыцы бон уыд фадат бинонтæн йæ фенынæн. Скуывтой-иу ын, стæй йын йæ хуыз, йæ уагмæ гæсгæ бæрæг кодтой, афæдз сыл куыд ацæудзæн, уый. Кæд райдзаст хуыз æвдыста, уæд бинонтæ æнхъæлмæ кастысты амондджын, цинаг хъуыддагмæ, тар хуыз-иу куы æвдыста, уæд та – æнамонддзинадмæ. Зæгъынц, Цыкурайы фæрдыджы, дам-иу, дурыны царвыл æрæвæрдтой: кæд-иу йæ бынмæ ацыд, уæд афæдз нымадтой амондджыныл.

Иуæй-иу хæдзары бинонты хистæр Цыкурайы фæрдыгæй фарста дæсны, йæ тарф бынатæй та-иу ын æй рахаста бинонты хистæр сылгоймаг. Ахæм хæдзары-иу рынчын куы уыд, уæд дæр сæ каст уыд Цыкурайы фæрдыгмæ: кæд-иу фæрдыг хид кодта, уæд рынчынæн йæ хъуыддаг хорз нæ уыд. Кæннод ын-иу æй истæм бастæй æрцауыгътой йæ хъуырыл дæр.

Ирон адæм Цыкурайы фæрдыгмæ æнæууæнкдзинады æнкъарæн дæр дардтой, алы фæрдыг, дам, хæдзарæн амонд нæ хæссы. Гъе уымæ гæсгæ-иу æй раздæр сбæлвырд кодтой, амондхæссæг у, æви дзы тæссаг у. Уый тыххæй-иу æй хæдзармæ бахæссыны размæ афæдзы дæргъы фæдардтой бæласы зæнджы: кæд бæлас ног таутæ рауадза, уæд у амондхæссæг, кæд йæ къалиутæ хус кæнын райдайой, уæд та – æнамонд хæссæг, æмæ-иу æй хæдзарæй цас дарддæр ран аппæрстой. Мæ мад Гуырцъион мын куыд радзырдта, афтæмæй сæ мыггаджы иу хæдзармæ уыд Цыкурайы фæрдыг. Ссардтой йæ сæ кæрты æмæ йæ цалынмæ афтæ бафæлвæрдтой, уæдмæ йæ хæдзармæ нæ бахастой. Стæй, дам, сын сæ фæрныгадæн тынг фæахъаз. Сæ ус Аничка йын æй уынын дæр фæкæнын кодта. Уыд, дам, тынг аив, бурбын, фæлтæмæн, хуызивæн кодта. Куыд зæгъы, афтæмæй, Цыкурайы фæрдыг йæ зонгæтæй чидæртæ федтой хæфсы, фылдæр та калмы дзыхы дæр. Æмæ, дам, ахæмтæн сæ арфæтæн, батутæн стыр тых уыд, æххуыс уыдысты цæстдзыдæн, рынчынæн.

Уыдис, дам, ахæм цаутæ дæр, халон æй ссардта æмæ йæ хæдзары ердойы ныппæрста. Уæлдай цымыдисагдæр та у, нывонд галы сæры дыууæ сыкъайы æхсæн стæджы хуылфы дæр æй кæй ссардæуыд, уыцы цау. Стæй, дам-иу, иуæй-иу амондджын адæймаджы буары дæр Хуыцауы зондæй сæвзæрд, хъахъхъæдта йæ, йæ ныфс, йæ зонд æмæ хъаруйыл ын æфтыдта, адæмы уарзондзинад ыл æфтыдта, æмæ йæ фæдыл цыдысты дзыллæтæ. Ахæм, адæмы уарзон адæймаг, дам-иу, куы амард, уæд-иу дзырдтой: «Йæ Цыкурайы фæрдыг йемæ ахаста æмæ йын æй уым, ома, ингæны, калм ссардзæн».

Цыкурайы фæрдыгæн йæхиуыл дæр аудын хъæуы. Куы ницæмæ йæ дарай, уæд йæ бон у бинонтыл фыдæх тауын райдайа кæнæ æндæр хæдзармæ тæргай алидза. Ахæм тæссаг хабармæ-иу зæрдæ куы фехсайдта, уæд ын хæдзары хистæр кодта нывонд. Уый зæйцæй йын Бынаты æхсæвы кодтой кусарт.

Хистæртæ куыд дзурынц, афтæмæй Цыкурайы фæрдыг у арвæй æрхаугæ дур. Афтæ зæгъы Токаты Алихан дæр. Кæмæ уыд, стæй ма абон дæр кæмæ ис, уымæ та æрбафтыд калмæй. Калм æй ссары æмæ дзы, талынджы рухс кæй кæны, уымæ гæсгæ æхсæвыгон фæпайда кæны лыстæг цæрæгойтыл цуан кæнгæйæ. Маргджын калмы дзыхæй æнцон байсæн нæу, фæлæ йæ Хуыцауы фæндæй сæхæдæг æрбахæссынц адæймагмæ: ныууадзынц ын æй йæ кæрты, йæ асинтыл, тыргъы æмæ ма суанг йæ разы дæр. Уыдис ахæм цаутæ дæр, райсомæй йæ йæ пецы фæныкимæ чи райста, арвæй хаугæйæ, дам, фæздæгдзæуæн тохынайы комкоммæ ныххауд, гъе та йæ калм кæнæ халон ныппæрстой иннæ кæлмытæ æмæ халæттæй йæ амбæхсыны охыл.

Цыкурайы фæрдыг кæмæ ис, уыдонæй йæ бирæтæ хъæр дæр нæ кæнынц, табуйаг сын у, фæлæ адæмæй ницы бамбæхсдзынæ. Чи йæ ссары, уый йæ цин нæ бауромы æмæ йæ искæмæн ма радзура, уый бауромын йæ бон нæу, стæй дзы æвзæрæй дæр ницы ис. Фæлæ йын фæтæрсынц адавынæй. Ахæм цаутæ дæр æрцыд, æмæ дзы ничи ницыма фæфос кодта: чи йæ ссары, уымæн лæвæрд у. Тыхæй исæгæн йæхæдæг тых кæны.

Хуссар Ирыстоны Джеры хъæуы цæрæг Бекъойтæй иу бинонтæ раджы кæддæр сæумæйæ сæ къæсæрыл ссардтой дыууæ Цыкурайы фæрдыджы. Куыд æмбæлд, афтæ сыл бацин кодтой, æртæ чъирийы сын скодтой, скуывтой сæм æмæ сæ бæрзонд ран хæдзары арф бынаты бафснайдтой. Дзæвгар азты сын фæлæггад кодтой, æмæ сæм сæ хъæуккæгтæй чидæр «тынг» бахæлæг кодта – адавта сын сæ. Бинонтæ сæ фæрдгуыты сæфтыл бирæ фæсагъæс кодтой, цы фесты, зæгъгæ. Исчи сæ адавта, уый сæ нæ уырныдта. Уымæн æмæ зыдтой: давæн сын нæй. Кæд фæтæргай сты æмæ æндæр фысыммæ фæлыгъдысты, æмæ цæуыл хъуамæ фæтæргай уыдаиккой, алы аз дæр сын се 'гъдау куы кодтам, æрвылбон сæм куы куывтам...

Рацæй-рабон æмæ давæг йæхæдæг йæхи схъæр кодта. Цыкурайы фæрдгуытæ йæ хæдзармæ куы бахаста, уæдæй фæстæмæ йæ бинонтæй дыууæ амард, йæ фæллой куынæг кодта. Йæхиуыл йæ зæрдæ худт æмæ дæсныфæрсæгмæ фæцыд. Дæсны, дам, ын комкоммæ Цыкурайы фæрдгуыты кой скодта, тагъд сæ, кæцæй рахастай, уырдæм дæ хæдзарæй дæ зонгуытыл цæугæйæ куы нæ бахæссай æмæ сæ сæ бынаты куы нæ сæвæрай, уæд дæхи хъуыддаг дæр хорз нæу, зæгъгæ. Зæгъынц, хуыснæг, дам, дæсны йын куыддæриддæр загъта, афтæ куы бакодта, уæд йæ цард фендæрхуызон.

Зæгъынц, Ирыстоны, дам, цас фылдæр Цыкурайы фæрдгуытæ уа, уый бæрц ыл Стыр Хуыцау хуыздæр ауды. Уæлдайдæр та, кувæндæтты куы уой, уæд. 1992 азы онг Тбау-Уациллайы кувæндоны уыд дыууæ Цыкурайы фæрдыджы. Уæд сæ чидæр адавта æмæ, абон ирон диныл чи æууæнды, уыдон, уыцы азæй фæстæмæ Ирыстоныл цы бæллæхтæ цæуы, уæлдайдæр 1992 азы чи æрцыд, уыдон кæнынц уыцы давды аххос.

Цыкурайы фæрдыджы цаутæ баст сты абоны цардимæ дæр. Хъахъхъæдуры цæрæг ус Гæджынон, дам, йæ марды ингæныл къух авæрыны тыххæй хъæуы уæлмæрдмæ ссыд. Уæлмæрды астæумæ нæма бахæццæ, афтæ сагъдауæй аззад: йæ цæстыты раз кæлмытæ кæрæдзиуыл стыхстысты æмæ къуыбылойæ дæлæ фæтулынц. Йæхимæ куы æрцыд, уæд кæсы, æмæ йæ разы Цыкурайы фæрдыг. Хуыцауæй лæвæрд ын уыд, æмæ нæ фæтарст, систа йæ æмæ йæ рахаста. Йе 'гъдау ын скодта, кæй зæгъын æй хъæуы, Дзæуджыхъæуæй дæр ма йæм уынынмæ ныццыдысты. Уыцы Цыкурайы фæрдыг, дам, Ирыстонæн амонды нысан у. Стыр Хуыцау æй æцæг ахæм скæнæд!

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ